مفهوم شناسی مقایسه ای حکمت الهی در اندیشه ی متکلمان امامیه (تا پایان قرن 8) و متون دینی

واژه ی حکمت به لحاظ صرفی مصدر نوعی است که از مادّه ی حکم اشتقاق یافته، و حکم را لغویان به معنای منع، علم، فقه، عدل، دانسته اند. لذا با توجّه به ریشه ی حکمت، اصحاب لغت حکمت را نوع خاصی از حُکم می دانند که مانع از اخلاق ناپسند، جهل و فساد می شود. لفظ حکمت 20 بار و واژه ی حکیم هم 97 بار در آیات قرآن تکرار شده است. حکمت الهی در قرآن با توجّه به ریشه ی لغوی آن، تفسیر آیات به آیات، اقوال مفسّران برجسته شیعه و اهل سنّت، روایات تفسیری، به معنای گوهر دانش و معرفت متقنی است که خداوند در درجه ی اوّل آن را همراه با کتاب، نبوّت به پیامبران خود عطا فرموده تا جان های تشنه ی مردم را با زلال حکمت سیراب نمایند، و نیز خداوند به غیر انبیاء به هر کس که بخواهد بر اساس لیاقت وجودی، این خیر کثیر را نیز عطاء می کند، که سمت و سوی اکثر روایات غیر تفسیری ناظر به همین حکمت انسانی همانند لقمان حکیم می باشد. صاحب چنین معرفت و علم متقنی از منظر آیات و روایات فاعل حکیمی است که فعلش و گفتارش بهترین و متقن ترین فعل هاست و از هر گونه نقص ، سفاهت، قباحت، فساد، خطا و لغزشی به دور است. در اندیشه ی متکلمان امامیه (تا پایان قرن 8) حکمت الهی به عنوان صفتی از اوصاف افعال الهی قلمداد شده، در حالی که در متون دینی حکمت الهی و حکیم بودن به صفت علم و اوصاف ذاتی حق تعالی برمی گشت. مفهوم غالبی که متکلمان امامیه مذکور از حکمت الهی و حکیم بودن خداوند ارائه داده اند؛ همانا «اجتناب فاعل حکیم از هر گونه فعل قبیح» است که این معنا یکی از مهم ترین لایه های معنایی حکمت الهی است، چنین رهیافت معرفتی در اکثر استدلالات متکلمان مدّ نظر در مباحث گوناگون کلامی مشاهده می شود. این بن مایه ی معرفتی، مبنای نظری جاری دانستن مفاد قاعده ی حسن و قبح عقلی در باب افعال الهی است. همانگونه که پشتوانه ی نظری قاعده ی لطف نیز می باشد و در بحث آلام و شرور و نیز حکمت الهی با عنوان شاه کلید حلّ شبهات مطرح می باشد. این مفهوم از حکمت الهی «اجتناب از هر نوع فعل قبیح» بر واجب الوجود بودن حق تعالی ، کمال ذاتی وتنزیه خداوند از هر نوع نقص و پلیدی، استوار است که این مطلب هم با براهین پیشینی اثبات شده است. در نگاه متکلمان امامیه این دوره با عنایت به این لایه ی معنایی حکمت الهی، عبث بودن فعل، ظالم بودن، و نقض غرض از سوی خدای حکیم نفی شده است. ردّ پای این مفهوم از حکمت الهی تنها به علم کلام بسنده نمی شود بلکه حوزه های دیگر علوم اسلامی را همچون فلسفه، اصول فقه و حقوق را در نور دیده است. جان کلام این که متکلمان امامیه این دوره با الهام از آیات و روایات و با امعان نظر به ریشه ی لغوی واژه حکمت، حکمت الهی را به معنای اتقان در نظام تکوین و تشریع می دانند. مسلماً امری و فعلی متقن است که از مولفه ی زیر برخوردار باشد. الف: آگاهانه و با علم تدبّر کامل انجام پذیرد. ب: به دور از هر گونه نقص، زشتی و سفاهت باشد.